Соторутааҕыта улууспутугар СӨ бастакы Президенэ, РФ Гос.Думаҕа депутата М.Е.Николаев, кини көмөлөһөөччүтэ М.В.Мучин ыалдьыттаатылар. Бу икки күн улууспут социальнай объектарыгар, тэрилтэлэригэр, нэһилиэктэргэ сылдьан олоҕу-дьаһаҕы кытта билистилэр. Бу түмүгүнэн улуус дьаһалтатын аактабай саалатыгар общественноһы, тэрилтэ салайааччыларын кытта көрсөн, этэргэ дылы атах тэпсэн олорон кэпсэттэ, ыйытыыларга эппиэттээтэ.
Улуус баһылыга М.М.Соров Михаил Ефимович улууска ханнык тэрилтэлэргэ сылдьыбытын, тугу көрбөтөн билиһиннэрэн туран, мустубут дьонтон ыйытыылары биэрэллэригэр, кэпсэтии оннук хайысханан аһаҕастык барыаҕын туһунан эттэ. Онон М.Е.Николаев ыйытыллыбыт боппуруостарга харда эппиэт быһыытынан биэрбитин билиһиннэрэбин.
М.Е.Николаев саалаҕа мустубут дьону кэриччи көрөн баран, олус билэр куоласпытынан боппуруостарга сыыйа эппиэттээн барда: «Хам-түм буола-буола көрсөбүт. Хас көрүстэҕим аайы атын, сонун дьонунан эбиллэн иһэҕит. Тааттаҕа 5 – 6 сыл анараа өттүгэр үлэлээбит дьонтон аҕыйах хаалбыт. Ханнык баҕарар нация тыынынан - патриотизм буолар. Патриот дууһата суох нация сайдыбат. Норуот дууһатын ханна, хайдах көрдөрөбүт? Түөлбэ түөлбэнэн, улуус улууһунан арахса сырыттахпытына, аҕыйах ахсааннаах норуот ыһыллан хаалыахпыт суоҕа дуо?! Республика ханнык баҕарар муннугар олорор киһиэхэ «мин сахабын» диэн дириҥ өйдөбүл баар буолуохтаах. Ыччаппытыгар - саха тугу барытын булгуччу кыайыахтаах диэн өйдөбүлү үөрэтиэхтээхпит. Аҕа күнүн бэлиэтээтигит дуо? Эр киһи – сайдыы төрүт боппуруостарын быһаарар күүс. Наар бырааһынньыктары, күрэхтэһиилэри ыытан киһи сайдыбат, иитиллибэт даҕаны. Системалаах үлэ кыайан барбат.
Тоҕо өлүү-сүтүү, суицид элбээтэ? Патриотизм тыыныгар ииппэтэхпититтэн. Өскөтүн оҕолорбутун, ыччаттарбытын патриотизм тыыныгар ииппэтэхпитинэ ааспыт көлүөнэ дьонтон быдан хаалыахпыт», - итинник киирии тылынан саҕалаан баран, сыыйа бэриллибит боппуруостарга тохтоото.
Тыа хаһаайыстыбатын салаата өрүттүбэтин туһунан ыйытыыга: «Биһиги тыа хаһаайыстыбатын ночооттоох диибит. Бу боппуруос инньэ Сэбиэскэй кэмҥэ да ночооттоохтук үлэлээн кэлбитэ. Хайдах ночооттон таһаарабыт диэн боппуруоска - науканы кытта ситимнээн, науканы баһылаабыт дьон кыайыахтара».
Уһук Илин регионнарга бэриллэр 1 гектар сир туһунан: «Республикаҕа уһулуччу харыстанар зоналары тэрийбитим. 1990 сылларга сирдэри биэрэн турабыт. Ол эрээри сири үллэрии (межевание) специалистара тиийбэттэриттэн сири-уоту сокуонунан оҥотторуу кыаллыбатаҕа. Билигин Ил Түмэн маҥнайгы ааҕыытыгар сир боппуруоһугар этиилэрин оҥорбута, ол учуоттаныаҕа.
Быйылгыттан «Таможеннай союз» техническэй регламенын ирдэбилинэн биирдиилээн үүт туттарар дьонтон хас ый аайы 700 солк. анализка төлүүр буоллулар. Өҥө ыараан иһэр диэҥҥэ: Кэлэр өттүгэр өҥөнү оҥоруу сыаната өссө үрдүөҕэ. Иис, аһылык оҥоруута. Урут кэтилиэти, пельмени дьиэҕэ оҥорор этибит. Билигин маны барытын маҕаһыынтан атыылаһабыт. Билигин размера суох таҥаһы айдылар. Ханнык баҕарар быһыылаах-таһаалаах киһи кэтэр таҥаһын. Аны 5 – 10 сылынан сайдыы өссө күүскэ хардыылыа.
Үөрэхтээһин туһунан кэпсэтиигэ: Улуус биир нэһилиэгин оскуолатын учууталларыгар биир суругу аахтардым уонна бу ким суругай диэн ыйыппыппар, кыайан эппиэттээбэтилэр. Ол сурук «Имеют ли право русские гордиться своим именем» диэн. Бу Улуу Өксөкүлээх Өлөксөй 17 сааһыгар реферат быһыытынан суруйбут үлэтэ. Онно патриотизм туһунан суруллар. Бу суругу бары оскуолаларга тарҕатыҥ. Ааҕан оҕолорго үөрэтиэх баар этэ. Учуутал дэгиттэр сайдыылаах буолуохтаах. Оннук эрэ учуутал үөрэнээччилэрин билиигэ-көрүүгэ угуйуоҕа.
Үөрэҕи биир кэлим көрөргө, оҕо биологическай сайдыытын учуоттуур буоллахха, үбү оҕо кыра сааһыгар – уһуйааҥҥа, алын сүһүөх кылаастарга үөрэнэр кэмнэригэр угуохха, көрүөххэ наада. Москва куоракка оскуоланы кытта оҕо 4 – 5 уһуйааннарын холбоон үлэлэтэн эрэллэр. Биир дьиэҕэ-уокка аһылык ситимэ, ититии уо.д.а. биир. Итини толкуйдаарыҥ эрэ. Эһиги эксперимент быһыытынан улуус киинигэр чугас турар оскуоланы кытта пилотнай бырайыак оҥорон үлэлээҥ көрүҥ, онтон салгыы дэриэбинэлэргэ тарҕатыҥ.
Тохсус кылаас кэнниттэн докумуон ылар уустук диэтигит. Үчүгэйдик үөрэммит оҕо син-биир ылыаҕа. Бу оҕо инники өттүгэр идэни таларыгар көдьүүстээх, туһалаах буолуоҕа. Иккис өттүнэн психологическай өттүнэн 11 кылааска биир кэлим экзамен туттарарыгар көмөлөһүөҕэ.
Тыа оскуолаларыгар агрооскуолалары тэрийиигэ: Агрооскуола аһыытынан үлүһүйүмэҥ. Биһиги өйдөбүлбүтүгэр үөрэх сыанабылын түһэрэр. Дириҥ билиини биэрбэт. Дириҥ орто оскуолатыгар агрооскуола үлэтин тэрийбиттэр: иистэнэр массыына атыыласпыттар, үүнээйи үүннэрэллэр эбит. Онуоха мин компьютерынан оҥоһуллубут хотойу бэлэхтээтим. Аныгы оҕолор компьютерга үлэлиэхтэрэ. Уруккуга төннүү сайдыыны биэрбэт. Билигин олох көрдөбүлэ олох атын. Урут дойду индустриализациянан барбыт буоллаҕына, билигин өссө үрдүкү турар обществоҕа киһи-аймах таҕыста. Бачча балысхан сайдыылаах үйэҕэ тоҕо илии эрбиитинэн ону-маны оҥоро сатыыбыт? Агрооскуола тэрийэр буоллахха, научнай төрүккэ олоҕуран тэрийэр наада. Билигин кытайдар оҕуруот аһын салгыҥҥа, ууга үүннэрэр буоллулар. Туох да эбии уоҕурдуунан туһамматыбыт диэн дакаастыыллар. Итинник агрооскуоланы үөрүүнэн ылыныа этибит.
Нэһилиэктэргэ арыгыны атыылыыр «туочукалар» ыстарааптарыгар: Хас да сыллааҕыта пиибэни итирдэр утахтар ахсааннарыгар киллэриҥ диэн нэһилиэнньэ модьуйбутугар Гос.Дума ылыммыта, тэІнээбитэ. Билигин ыстараап өттө күүһүрэн эрэр. Москва ыстараап бары көрүҥүттэн 10 млрд. солк. хомуйар. Онон бу да боппуруоһу сөптөөхтүк көтөҕөн, дьүүлгэ киллэриҥ.
Сылгы иитиитин табаны иитиигэ көрүллэр государственнай программаны кытта тэҥниэххэ диэн ыйытыыга «Эн табаһыттаабытыҥ дуо»?, - диэн боппуруос биэрбит киһиэхэ туһаайда: «Таба көһө сылдьан аһыыр, биир миэстэтэ суох. Оттон сылгыһыттар дьиэлэриттэн олорон үлэлииллэр, биир сиргэ төбүрүөнээн туталлар, онон таба көрүүтүн кытта хайдах да тэҥник тутуллубат», - диэтэ.
Түмүккэ Михаил Ефимович Таатта дьонугар-сэргэтигэр туһаайан: «Бүгүн улууска сылдьыым миэхэ үөрүү-көтүү! Таатта улууһун сирэ-уота төһө да кыараҕаһын иһин, урут уруккуттан сүөһүнү, сылгыны иитэн, тыа хаһаайыстыбатыгар биир бастыҥ көрдөрүүлээх этилэр. Бу кэлиибэр социальнай уларыйыы үтүө өттүгэр барбыт: саҥа дьиэ-уот тутуллубут, маныаха түөрт эрэ истиэнэ буолбакка толору хааччыллыылаах оҥорор буолбуттарын үөрэ көрдүм. Аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир 100 миэстэлээх оҕо уһуйаанын бөһүөлэккэ тутуу улахан дьыала, маннык объект куоракка да тутуллара уустук. Сахам дьоно сүһүөхтэригэр кытаанахтык туран, саҥа кирбиигэ кимиилээхтик ылсан, үлэ саҥа миэстэтин оҥорууга, хамнас үрдээһинигэр үлэлээҥ, айыҥ-тутуҥ. Байылыат олохтоох, үрдүк үөрэхтээх буолууга ити улахан төһүү күүс буолуоҕа».
Ити курдук, бүтүн саха норуота ытыктыыр, билинэр киһитэ, бастакы Президеммит Михаил Ефимович Николаев тылын-өһүн биир санаанан, тыынынан ылынан олорон иһиттибит.
С.ХАЛГАЕВА.
