Айаннаан иһэн көрдөххө, дьыл эрдэлээбитэ биллэр, суол икки өртүнэн уонна үрдүк сирдэр хаардара барбыт, сыһыы да хаара балачча чарааһаабыт көрүҥнээх. Сотору-сотору итиннэ-манна сылгылар мэччийэ сылдьаллара, күн уотугар сыламнаан утуйа тураллара көстөр. Суол кытыытыттан субу-субу сааскы кус илдьитинэн аатырар чыыбыстар көтөн талбаарыһан тахсаллар. Биһиги Дэбдиргэ сылгыһыттарын базатыгар Мэҥкэйгэ айаннаан иһэбит. Дэбдиргэттэн балачча айаннаабыппыт кэннэ, сылгыһыттар базалара чугаһаабыта билиннэ, итиннэ-манна сылгыһыттар ыһан барбыт күп-күөх отторун сии сылдьар сылгылар көстөллөр. Утаакы буолбата ыраахтан сылгыһыттар олорор дьиэлэрэ-уоттара, күрүөлэрэ-хаһаалара көһүннэ. Үчүгэй хаһаайын хайдаҕа тэлгэһэтиттэн көстөр дииллэрэ оруннааҕын Дэбдиргэ сылгыһыттара дьаһанан-тэринэн олороллоро толору туоһулуур. Дьып-дьап курдук оҥоһуулаах дьиэ-уот, күрүө-хаһаа, кыбыыга кэбиһиилээх от кырыы кырыытынан кэчигирээн турар.
Бу Игидэй нэһилиэгин сылгы иитиитинэн дьарыктанар Г.С.Никифоров салайааччылаах «Мэҥкэй» бааһынай хаһаайыстыбатын базата. Хаһаайыстыба түөрт чилиэннээҕиттэн биһиги сылдьарбытыгар иккилэрэ: Г.Н.Никифоров уонна М.К.Марков бааллара. Сылгыһыттар сылгыларын аһатан кэлэн, сынньана, телевизор көрө олороллоро. Бу эргин уот ситимэ суоҕун билэр буоламмын хантан уоттанан-күөстэнэн олороллорун туоһуласпытым, күн уотуттан иитиллэр батареяны атыылаһан туһаммытара ырааппытын, спутник тэриэлкэтинэн талбыт ханаалларын көрө олороллорун, хараҥаҕа электричество уотунан сырдатыналларын туһунан сэһэргииллэр.
Гаврил Николаевич даҕаны, Михаил Константинович даҕаны иккиэн эдэр эрдэхтэриттэн, совхоз саҕаттан хара үлэттэн илиилэрин араарбатах, үлэ бөҕөнү үлэлээбит дьон. Гаврил Николаевич орто оскуола кэнниттэн төрөөбүт нэһилиэгэр 21 сыл, бастаан утаа отделениеҕа сүөһү көрүүтүгэр үлэлээн баран, устунан сылгыһыт идэтин баһылаан, 1997 с. диэри сылгыһыттаан баран, коллективнай предприятие эстибитигэр паайыгар 9 сылгыны, 7-8 ынах сүөһүнү ылан, Г.П.Петров артыалыгар чилиэнинэн киирэн үлэлии сылдьан, салгыы ыһыллыбытыгар А.П.Никифоров бааһынай хаһаайыстыбатыгар чилиэнинэн киирэр. Онтон сүөһүлэрин-астарын арааран, аны туһунан сылгы иитиитинэн дьарыктанар бааһынай хаһаайыстыба тэринэн, күн бүгүнүгэр диэри үлэлии сылдьар. Оттон Михаил Константинович П.Алексеев аатынан совхоз Баайаҕатааҕы, «Таатта», «Сайдыы» совхозтар Туора Күөллээҕи отделениеларыгар сүөһү иитиитигэр үлэлиир. Салгыы улуус киинигэр киирэн, лесхозка, онтон суол тэрилтэтигэр үлэлээн баран, пенсияҕа тахсыаҕыттан ахсыс сылын бэйэтин кэтэх сылгытынан кыттыһан, «Мэҥкэй» бааһынай хаһаайыстыбатыгар чилиэнинэн киирэн үлэлиир. Онон уолаттар иккиэн даҕаны сылгы иитиитин кистэлэҥнэрин толору баһылаабыт, улахан уопуттаах сылгыһыттар.
Мэҥкэй былыр-былыргыттан сыспай сиэллээх бөҕө сырыырҕаабыт, хороҕор муостаах бөҕө иитиллибит сирэ. Өссө совхозтар баар эрдэхтэринэ бу алааска Дэбдиргэ отделениетын субан сүөһүтэ тахсан сайылыыра. Ол саҕана туруу үлэһит К.Г.Захаров салайааччылаах бостууктар биригээдэлэрэ хас эмэ сүүһүнэн сүөһү турар сайылыгын уонунан биэрэстэ уһуннаах күрүөтүн-хаһаатын көрөн-истэн, өрөмүөннээн, биир да сүөһү сүтүүтүн таһаарбакка, олус таһаарыылаахтык үлэлээн ааспыт кэмнэрэ баара. Билигин ол сири-уоту, күрүөнү-хаһааны «Мэҥкэй» бааһынай хаһаайыстыба үлэһиттэрэ көрөн-истэн олороллор.
Биһиги кинилэртэн хаһаайыстыба-ларын туһунан ыйыталаһабыт.
— Билиҥҥитэ 150-ча сылгылаахпыт. Итинтэн биэтэ 100 иһинэн-таһынан. Ааспыт күһүн 18 убаһаны иитиигэ хаалларбыппыт, биир үөр тыйдаахпыт, биир көлүнэр, үс миинэр сылгылаахпыт. Быйыл кыһына сымнаҕас, сылаас буолан, сылгы кыстыга этэҥҥэ ааһан эрэр, хаһыылаах дьыл буолан улаханнык аһылыкка киирбэтилэр, туруктара этэҥҥэ. Сылгыларбыт балачча киэҥ сиринэн сылдьан хаһаллар. Ол курдук Чыллахыга, Хатыҥ Ураһаҕа, Баайаҕа үрэҕэр, Күөрэлээйигэ тиийэ бараллар. Ону кэмиттэн кэмигэр эргийэн көрө сылдьан, дойдуларын диэки эргитэн биэрэ сылдьыахха наада. Үксэ бэйэбит кэтэх сылгыбыт, ону таһынан кэтэхтэр сылгылара эмиэ баар. Төрүөх саҕаланан, сылгыбытын барытын аһылыкка киллэрдибит. Билиҥҥитэ 10-тан тахса биэ төрөөтө, — диэн сэһэргииллэр сылгыһыт уолаттар.
— Хаан уларытыытыгар хайдах үлэлэһэҕит? Эккитин-аскытын хайдах батараҕыт? — биһґиги салгыы ыйыталаһабыт.
— Хаан уларытар үлэ хайаан да барыан наада. Билигин Өймөкөөнтөн төрүттээх икки, Верхоянскайтан удьуордаах икки атыырдаахпыт, атыырдарбытын улуус атын нэһилиэктэрин кытары эмиэ сөп-сөп атастаһа сылдьабыт. Эппитин күһүн салайааччыбыт Гаврил Семенович онон-манан сылдьан батарар. Сорох дьыл убаһаларбытын тыыннаахтыы батарабыт. Ааспыт күһүн 20-тэн тахса убаһаны атыылаабыппыт, — диэн Гаврил Николаевич аргыый аҕай сэһэргии олордо.
Улахан хаһаайыстыба ото-аһа дэлэччи буолуон наадата сэрэйиллэр. «Мэҥкэйдэр» сыл аайы аймахтарын түмэ тардан, оҕолуун-уруулуун мустан, бэрт кылгас кэм иһигэр сыл тахсар отторун булунардыы дьаһаналлар эбит. Онуоха наада буолар техникэнэн толору сэбилэммиттэр. Гаврил Николаевич быраатынаан Семеннуун икки «МТЗ» трактордаахтарын, ону таһынан «Владимировец», 3 кытай трактордара баалларын, охсор, мунньар талбытын булуммуттарын туһунан кэпсииллэр. Ити барыта үгүс тэрээһинтэн, сүбэттэн-аматтан тахсара саарбаҕа суох. Ол да иһин үлэлэрэ тахсыылаах, сылгылара этэҥҥэлэр. Инникитин даҕаны «Мэҥкэйдэргэ» ситиһии эрэ эҥэрдэстин, кыайыы-хотуу эрэ арыалластын диэн баҕа санаабытын тиэрдэбит.
Н.ИОВЛЕВ.
