Харбалаахха айаннаан иһэн көрдөххө, от-мас хагдарыйан эрэрэ харахха быраҕыллар. Номнуо күһүҥҥү быһыы-майгы былааһы ылан эрэрэ көстөр. Урукку эбитэ буоллар баччаларга дьон-сэргэ отун үлэтин үмүрүтэн, хотуурун, атырдьаҕын хомуммут буолуохтаах этэ. Оттон быйыл, ардахтаах дьыл буолан, от үлэтэ тардыллан, дьон үксэ кураан күннэри былдьаһан, ходуһаттан тахсыбакка үлэлии сылдьара тута биллэр. Наадалаах дьоҥҥун булан көрсөрүҥ уустугурбут. Ол да буоллар биһиги Орто Амма нэһилиэгин бастакы бааһынайдарыттан биирдэстэрэ, 2004 сылтан бааһынай хаһаайыстыба тэринэн үлэлии олорор А.И.Уваровы көрсөн, кини үлэтин-хамнаһын билсэн аастыбыт.
Алексей Иннокентьевич хара маҥнай бааһынайдыы барыаҕыттан сүөһү иитиитинэн дьарыктанан кэлбит. Ааспыт сылларга 20-тэн тахса ыалы түмэн үлэлии олорон баран, сорохтор кэлин туспа бараннар, сорохтор сүөһүлэрин эһэннэр, билигин 11 ыал кыттыһан үлэлии олороллор эбит.
— Биһиги өбүгэбит үгэһин салҕаан, ынах сүөһү иитиитинэн дьарыктанабыт. Кыттыгас хаһаайыстыбабытыгар 80-ча ыанар ынахтаахпыт, ол ынахтарбытыттан 80-тан тахса тонна үүтү туттарыахтаахпыт. Билиҥҥитэ былааммытын хапсан иһэбит, сыл түмүгүнэн толоруохпут. Оттон тус бэйэм бас билиибэр 20-тэн тахса ыанар ынахтаахпын, уопсайа 50-тан тахса сүөһүнү иитэн туруорабын, ону таһынан аҕыйах сылгылаахпын. Сүөһүлэрбин үс хотонунан кыстатан туруорабын. Хаһаайыстыбабар, оттуурбар уолаттарым, сиэннэрим көмөлөһөн абырыыллар, — диэн Алексей Иннокентьевич хаһаайыстыбатын үлэтин-хамнаһын билиһиннэрэр.
— Быйыл сүрдээх уустук сайын ааһан эрэр. Хайдах дьаһанан оттуу-мастыы сылдьаҕытый? — биһиги салгыы ыйыталаһабыт.
— Аймахтарбын кытта кыттыһан, үс ыал буолан оттуубут. Биһигинниин А.А.Бабанов, Нь.Д.Трофимова дьиэ кэргэттэриттэн бэһиэ буолан оттуу сылдьаллар. Икки «МТЗ», биир «Владимировец» трактордаахпыт, рулоннуур прессподборщиктаахпыт, охсордоохпут, мунньардаахпыт. Наада буоллаҕына илиинэн кытта оттуубут, онон кыайабыт. Быйыл сайын от син үүннэ гынан баран, наһаа ардахтаах буолан үгүс харгыһы үөскэттэ. 2-3-түү хоно-хоно кэлэн түһэ турар. Онон от хаачыстыбатыгар улаханнык оҕуста, — диэн сэһэргиир, бааһынай хаһаайыстыба баһылыга.
Кини итини тэҥэ Төрүккэ 40-ча гаа сирдээҕин, сирэ барыта өрүс уҥуор сытарын, отун тиэйэригэр-таһарыгар үгүс ыарахаттары көрсөрүн, онон быйыл кур ото суох буолан, өрүс туруор диэри сиэтэр отун таһынарыгар кыһалҕалаах олорорун туһунан кэпсиир.
— Уопсайынан, биһиги нэһилиэкпитигэр ходуһа сирэ олус кэмчи. Бэтэрээ эҥээртэн сир ылыахпын баҕарабын да, сир суох. Баар сир үксэ талаҕынан саба үүннэ. Ону тэҥэ кэлиҥҥи улахан халаан кэнниттэн сир-дойду барыта аппа-дьаппа буолла. Ону көннөрөр, дэхсилиир үлэ барара буоллар. Онон мелиорация үлэтин сөргүтүөххэ, чөлүгэр түһэриэххэ наада. Сэбиэскэй кэм саҕана мелиорация тэрилтэтэ сир бөҕөнү оҥорор этэ, — диэн Алексей Иннокентьевич баҕа санаатын үллэстэр.
Бааһынай этэр санаата итинэн эрэ муҥурдаммат. Кини өссө сылгы иитиитигэр туспа санаалардаах. Ол курдук сэбиэскэй былаас баарына сылгы үрэх бастарынан иитиллэн турбут эбит буоллаҕына, совхозтар эстиэхтэриттэн, кэтэх илиигэ киириэҕиттэн сэлиэнньэлэр истэриттэн тахсыбат буолбуттарыттан, сүөһү мэччирэҥин былдьаан эрэллэриттэн дьиксинэрин биллэрэр. «Сылгы тимир тиистээх, сири кырсыттан кирэр, онон аны 10-ча сылынан сэлиэнньэлэр чугастарыгар мэччирэҥэ суох хаалар кутталлаахпыт. Сэлиэнньэлэр чугастарыгар мэччийэ сылдьар сылгы хаһан да уойбат, кини үчүгэй мэччирэҥнээх, хаһыылаах үрэх бастарынан сылдьыахтаах, оччоҕо сүөһүгэ да, сылгыга да үчүгэй буолуо этэ», — диэн санаатын үллэстэр. Кини итини тэҥэ ааспыт өттүгэр үүтү 17 солк. тутар эрдэхтэринэ ыаллар сүөһүлэрин эһэн испит эбит буоллахтарына, кэнники үүт субсидията 30, тутуллар сыаната 6 солкуобай буолуоҕуттан сүөһүтүн эһэр санаалаах ыал аҕыйаан иһэрин, дьон толкуйдуур буолбутун, ол эрээри уматык сыаната тохтоло суох үрдүү турарын, билигин 50-ча солк. буолбутун, онон бу араастаһыыны аччатарга үлэ барара наадатын туһунан этэр. Бааһынай ити этэр санаатын кытта сөбүлэһээччи элбэх буолуохтаах.
Дьэ, ити курдук тэринэн-дьаһанан үлэлии олорор, өбүгэтин төрүт үгэһин өрө тутан, Орто Амма нэһилиэгин биир ытыктанар бааһынайа А.И.Уваров.
Н.ИОВЛЕВ.
