Ханалас Орто дойдутугар ыытыллыбыт уерэхтээьин бастакы дьаарбанкатыттан са5алаан уонтан тахса сыл устата сайын аайы учууталлар, иитээччилэр, эбии уерэхтээьин педагогтара, уерэх-иитии улэтигэр кыттар общественность бэрэстэбиитэллэрэ, салайааччылар бэс ыйын 19-30, от ыйын 1 куннэригэр Чурапчы Ма5аайытыгар керсен, ирэ-хоро кэпсэтэн, улэлэрин уопутун атастаьан сана суоллары тобуллулар.
Биьиги улуус оскуолалара, эбии уерэхтээьин тэрилтэлэрин, о5о саадтарын кэлэктииптэрэ кургуемунэн тиийэн улэлээтилэр. «Таатта сайдар эйгэтэ» иитии-уерэтии кластер кыттыылаахтара дьыл уон икки ыйынан сирдэтиллибит анал туьулгэ5э 12 бырайыагынан туран улэлэрин кердердулэр. Кластер улэтэ уунэр келуенэни иитиигэ-уерэтиигэ ей-санаа кууьун тумуу киинин быьыытынан дьин-чахчы кеьуннэ. Маныаха «Таатта» хаьыакка «Таатта сайдар эйгэтэ» диэн кластер туьунан анал таьаарыыны илдьэн дьаарбанка кыттыылаахтарыгар тар5аппыттара улахан сэнээриини ылла.
Россия уерэхтээьинигэр этнопедагогическай наука±а элбэх саха дьонун сирдээн киллэрбит сайыннарбыт академик Г.Н.Волков тереебутэ 90, кини уерэнээччилэрэ, уерэх улэьиттэрин идэлэрин урдэтэр институкка уьуннук уэлээбит этнопедагог В.Ф.Афанасьев тереебутэ 100, Уеьээ Булуу Ороьутаа5ы педагогика музейын теруттээбит, уьуннук улэлээбит этнопедагог К.С.Чиряев тереебутэ 90 саастарыгар ыытыллыбыт Бутун Россиятаа5ы XI-с Волковскай этнопедагогическай аа5ыыларга кэлэ сылдьар Горно-Алтайскай университет экономическай география5а кафедратын сэбиэдиссэйэ, п.н.к. Э.В.Екеева салайааччылаах белех дьоно биьиги кластербытыгар сылдьан уьуннук кэпсэттилэр, хас биирдии бырайыагы сэнээрэн кірдµлэр, маастар-кылаастары ыыттылар. ҐірэхтээґиІІэ араас тэрилтэлэр о±ону иитиигэ-µірэтиигэ кµµс-кімі буолалларын сі±і иґиттилэр, іссі юэйэлэрэ кэлэн кытта сылдьалларын кірін астыннылар. Ол курдук, «Тааттыныскай нэґилиэк» баґылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччы, социальнай граннарга ситиґиилээхтик µлэлиир Е.Н.Дедюкина нэґилиэгэр эдэр ийэлэргэ, дьиэ кэргэттэргэ анаан ыытыллар µлэни «Ионова оскуолата» бырайыагынан киэІник сырдатта, µгµс ыйытыыларга хоруйдаата.
ДьаарбаІка±а улуус агрохайысхалаах оскуолалара эмиэ кыттан уопуттарын атастастылар. Алтай Јріспµµбµлµкэтин Горно-Алтайскай университетын бэрэстэбиитэллэрэ Дьохсо±он уонна Тыараґа оскуолаларын µлэлэрин билистилэр. Тыа сирин оскуолаларыгар о±ону µлэнэн, дьиІ олоххо баар кыґал±аларынан сирдэтэн, µірэтиигэ уонна иитиигэ агрохайысхалаах µірэтиин чахчы туґалаа±ар бигэ эрэллээхтэрин эттилэр. Онон бу икки оскуола±а ыытыллар µлэни инникитин іссі ситэрэн, чопчулаан тэрийдэххэ бары іттµнэн туґалаа±ар итэ±эйдилэр.
Тыараґа орто оскуолатыгар сылгы хаґаайыстыбатынан дьарыгырыы ыытыллыбыта ыраатта. Манна сылгыны кірµµгэ-харайыыга урукку іттµгэр былааннаах µлэ ыытыллара. О±олор сылгы базатыттан са±алаан, атынан айаІІа анал маршрутунан сылдьан элбэх сонун кістµµлэри билсэллэрэ, тіріібµт сирдэрин сиґилии билсэллэрэ. Оттон билиІІи кэмІэ оскуола±а сиртэн ылыллар о±уруот аґыгар, онтон ылыллар бородууксуйа±а µлэ ордук кµµскэ ыытылларын кірібµт. Бу иґигэр оскуола±а тастан µбµ киллэриигэ, о±о доруобуйатыгар бэйэ бородууксуйатын таба туґаныыга улахан бол±омто ууруллубута хай±аллаах. Манна барытыгар оскуола µірэнээччилэрэ µлэлэґэн, илиилэринэн µлэни билэн, араас дакылааттарга, чинчийиилэргэ кыттар буолбуттара кістір. Маныаха билиІІи тіріппµттэр оскуола агрохайысхалаах буолбутунан биґирииллэрэ кістір. Бу туґунан директор П.В.Полускин сиґилии билиґиннэрдэ. Тыараґа оскуолатыгар µірэх уонна наука министиэристибэтэ «Бичик» кинигэ кыґатыттан биир комплект уус-уран литератураны анаата.
Дьохсо±он орто оскуолатыгар эмиэ о±уруот аґынан, туорахтаах кормовой культуралары µµннэриигэ, цветоводство±а, научнай-чинчийэр, кыраайы µірэтэр µлэнэн дьарыктаныылара, о±ону кыра сааґыттан µлэ±э уґуйуулара элбэх хаартыскаларга, отчуоттуур-иґитиннэрэр матырыйаалларга чуолкайдык кістір. Дьохсо±он о±олоро бааґына кµрµітµн тутууттан, о±уруот сиригэр рассадалары олордууттан, сыыс окко µлэлээґинтэн, хомуур µлэтиттэн са±алаан µгµстµк буспуттарын-хаппыттарын, онуоха тіріппµттэр о±олорун тіґі кыалларынан барытыгар кытыннара сатаабыттарын, учууталлар о±олору кытта тэІІэ µлэлэспиттэрин оскуола директора В.Д.Петрова махталынан ааттаан туран кэпсээтэ. Манна эбии о±олор уопут, эксперимент оІорон практическай сатабылларын дакылаат суруйалларыгар таба туґаналлара кістір. Аны о±олор Сибииринэн, Алтайынан монг казахсылдьан элбэх краеведческай матырыйааллары хомуйан дакылааттары суруйбуттар. Уопсайынан, Дьохсо±он оскуолатыгар инникитин тыа хаґаайыстыбатын хайысхатынан дьарыктаныы, µлэни ыытыы бары іттµнэн кимиэхэ барытыгар туґалаах буолуо±ун директор Василиса Даниловна кэпсээтэ. Бу оскуола µлэтигэр юннатскай станция эбии µірэхтээґиІІэ педагога Ю.Н.Слепцов уолаттары бултка уґуйар куруґуогун былааннаахтык ыытарын кірін астынабыт. О±олор кини тэрийэр µлэтигэр дуоґуйа сылдьан элбэххэ µірэнэллэр эбит. СЈ µірэххэ уонна наука±а министиэристибэтэ Дьохсо±он орто оскуолатыгар о±ону µлэнэн иитиигэ ыытыллар ірµттэрин улаханнык биґирээтилэр. Бу оскуола предпринимательство уонна бизнес хайысхатыгар таґаарыылаах µлэтэ сыаналанан дипломунан на±араадаланна. Оттон Чычымах орто оскуолатыгар «Народный выбор» номинация±а «Классный бизнес» бырайыагынан диплом туттарылынна. Бу оскуолала𠵴µін салгыы агрохайысханан µлэлиир быраабы ыллылар.
Маны сэргэ Ф.С.Аргунов аатынан Тааттатаа±ы о±о искусствотын оскуолатын баянист уолаттара, скрипаґыт кыргыттара, оскуола директора Д.А.Попова, µірэх чааґыгар солбуйааччы А.И.Павлов оркестрдара дьаарбаІка ураты ча±ылхай кістµµтµнэн, «Музыка для всех» бырайыак Таатта±а чахчы µлэлиирин кэрэґитэ буолла.
Маастар-кылаастарга Тыараґатаа±ы о±о коррекционнай анал оскуолатыгар ір сылларга директордаабыт, учууталлаабыт Н.М.Мордовской кыра саастаах о±олору ахсааІІа, бол±омтолоох буолууга µірэтэр аналлаах талахтан оонньуура, атын да мындыр оІоґуктара бол±омтону тартылар.
Таатта±а µірэ±ирии улуустаа±ы салалтата µірэтии-иитии µлэтин ійµ-санааны тµмэн µлэлиир кластерга µлэтин µірэх уонна наука миниистирин солбуйааччы Ф.В.Габышева, «Чурапчы улууґа» МО баґылыга А.Ноговицын, социологическай наука доктора, психологическай наука кандидата, Таатта культурнай нэґилиэстибэтин µірэтиигэ, о±о айар дьо±урун сайыннарыыга «Сатабыл» киин научнай салайааччыта У.А.Винокурова сиґилии кірін-истэн баран улаханнык биґирээтилэр, элбэх ыйытыыларга дириІ ис хоґоонноох хоруйдары ыллылар. Кластер µлэтин начальнигы методическай хайысха±а солбуйааччы М.Н.Луковцева кэпсээтэ.
Биґиги улууспут µірэ±ин µлэґиттэрэ іріспµµбµлµкэтээ±и дьаарбаІка±а кыттыларын сорох ірµттэриттэн сырдаттахха маннык. Таатталар µірэхтээґиІІэ µлэлэрэ киэІ эйгэ±э улахан биґирэбили ылла, Ґлэлииргэ саІа хамсааґыннардаах суоллары тобуларга тирэх ыллылар.
Виктор ВИНОКУРОВ.
