Тохсунньу 10 күнүгэр улуус баһылыгын сыллааҕы отчуота Октябрьскай нэһилиэккэ ыытылынна. Дьон-сэргэ отчуот бары салаанан иһитиннэрии оҥоһуллубутун улаханнык сэҥээрдилэр, сөбүлээтилэр. Манна биири бэлиэтээн аастахха, Чөркөөххө туруу үлэһит дьон-сэргэ түөлбэлээн олорор. Ол туоһутунан бу ааспыт сылга тыа хаһаайыстыбатын бары салаатыгар тиэрдиллибит сорудаҕы толорон «Синтай» тракторынан наҕараадаланнылар. Бу олохтоохтор барыларын кыайыылара-хотуулара, үлэлэрин үтүө түмүгэ буолар.
Бастакынан боппуруоһу педагогическай үлэ ветерана К.К.Матаннанов этии уонна баҕа санаа быһыытынан киллэрдэ: «Мин сэрии төгүрүк тулаайаҕа буолабын. 1936 сыллаах төрүөхпүн, аҕам 1942 сыллаахха уоттаах сэриигэ барбыта. Ол кыһын Москва аннынааҕы кыргыһыыга охтубута. Кэргэним эмиэ сэрии тулаайаҕа буолар, онон иккиэн сэрии тулаайахтара диэн ааттанабыт. Хаһыатынан, телевизорынан көрдөххө-иһиттэххэ, атын улуустарга сэрии тулаайахтарыгар болҕомто ууруллар эбит, анал бэлиэ биэрэллэр, көмө оҥороллор. Онон бу ыйытыыбын болҕомтоҕо ылыаххыт, ууруоххут диэн эрэнэбин. Иккис ыйытыым, билигин сүөһүнү сүрүннээн сааһырбыт дьон көрөн, тутан олороллор. Мин 80 сааспын аастым даҕаны сүөһүбүн эспэккэ көрөн олоробун. Онон этиэхпин баҕарабын, аҕам саастаах дьоҥҥо өйөбүл быһыытынан сүөһү төбөтүн ахсын субсидия көрөллөрө буоллар».
И.Д..Лукачевскай-Силис: «Ааспыт сылга «Тупсаҕайдык туттан олоруу» сыла түмүктэннэ. Чөркөөх Илин бөһүөлэгэ ититии ыытыллар былааныгар киирбэккэ хаалбыта. Онон бэйэбит күүспүтүнэн, кыахпытынан 12 ыал мунньустан кыттыһан турба атыылаһан, В.Эртюков биригээдэ тэрийэн күһүн эрдэ оскуола хочуолунайыттан тартаран холбоннубут. Билигин дьиэбитигэр киинтэн ититии киллэрэн олус абыранныбыт. Ол эрээри манна укпут 100 тыһ. солк. төннөрүгэр туруорсабыт. Мин кэргэмминээн хамнастаах үлэлээх буолан субсидияҕа кыайан хапсыбаппыт даҕаны атын иэспит-күүспүт син биир элбэх. Онон манна туох эмэ көмө оҥоһуллара буоллар диэн көрдөһүүлээхпин. Иккиһинэн, кэнники сылларга чааһынай дьиэлэр толору хааччыллыылаах буоллулар. Уу таһар уонна фекальнай массыыната суох эрэйи көрдүбүт. Бу боппуруос сөпкө быһаарылларыгар көрдөһөбүт». Бу боппуруоска М.П.Тарасов: «Ититэр ситимҥэ холботторууну аахтаран көрүөххүтүн наада. Сотору хамыыһыйа үлэлиэҕэ онно көрүөхпүт».
Д.А.Сивцева: «Хаһан да буолбатах үчүгэй отчуот буолла. Салалта үлэтин көрдүбүт, иһиттибит. Улууспут үлэтэ син тахсан эрэр эбит. Тыа±а олорор эдэр дьону сүөһүлээһиҥҥэ салгыы үлэ барыан наада. Тыа хаһаайыстыбатын слетугар сылдьан эдэр дьон бааһынай хаһаайыстыба тэринэн олохтоохтук ылсан тигинэччи үлэлээн эрэллэрин көрөн астынным, көрөргө да астык. Биһигини, тыа дьонун, абыраатаҕына – сүөһүбүт-аспыт эрэ абырыаҕа. Аны иккис туруорсуум - чох сыаната аһары ыараата. Хаһан эрэ М.Е.Николаев манна кэлэ сылдьан чох үрдүгэр олороҕут, онон буор босхо туттуохтааххыт диэн эппитэ кулгаахпар хаалан хаалбыт. Билигин биир массыына чох – 20 – 25 тыһ. солк. тэҥнэстэ. Ыал бары онтон күһэллэн дьоҕус дьиэлэри туттан эрэллэр. Бу аныгы, сайдыылаах диир олохпутугар дьиэбитин кыччатарга күһэллэн эрэбит. Онон чох баайдаах сиргэ олорорбут быһыытынан 50% чэпчэтии көрүллэрин туруорсабын. Сир-уот лаҥха буолан турар. Өртүүргэ бобуу оҥоһуллар, манна эрдэттэн былааннаах үлэни тэрийэргит уолдьаста. Бэйэбит уолбут Тарас Жегусов Ытык Күөлгэ хочуолунай тута сылдьар сураҕын истэбит. Бу уопутун кытыы олорор ыаллар туһаныахпытын сөп эбит. Таатта уҥуор олорор ыалларга хас күһүн, саас аайы суолбут-ииспит суох буолар. Аҕыйах ыал үүппүтүн тыынан таһааран туттарарга күһэллэбит. Үөрэхтээһиҥҥэ киирдэххэ, наһаа сахатымсыйдыбыт. Билигин оҕолорбут нууччалыы кыайан быһаарсыбат буоллулар. Урукку сылларга Ытык Күөлгэ нуучча кылааһа аһыллар этэ. Билигин эмиэ нуучча кылаастарын аһан үөрэтиэххэ. Биир улаханнык мунчаарар, долгуйар боппуруоспутунан - Ытык Күөлгэ киирэр аартыкка арыгы маҕаһыына тутулла турар диэн истэбит. Бу аартыгынан хоту дойдуга кытта ааһаллар. Арыгы атыыланар буоллаҕына – биһиги улаханнык утарсабыт, улууспут аата да барыаҕа». Бу боппуруостарга эппиэттээн А.Н.Миронова: «Нуучча кылааһын аһарга кырата 18 оҕо сайабылыанньа суруйан биэрдэҕинэ аһыллар. Кэнники үс сылга сайабылыанньа суох. Билигин биһиги сүрүн сорукпут – английскай тылы үөрэтиигэ болҕомтобутун уурабыт». М.М.Соров: «Ытык Күөлгэ киирэр аартыкка Уус Таатта ПО-та маҕаһыын тута сылдьарын туһунан истибиппит. Бу манна бэйэм санаабын чуолкай эппитим, арыгы маҕаһыына аһыллыбат».
Е.М.Ефремова, «Аленушка» оҕо саадын салайааччыта: «Ааспыт сылга биһиги тэрилтэбит, нэһилиэкпит улахан үөрүүтүнэн, өр күүппүт 100 миэстэлээх, саҥа таас оҕо саадпыт дьиэтэ тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Саҥа дьиэбит этэҥҥэ үлэлии турар, ол эрээри уубут боппуруоһа аһаҕас турар. Мин Илин түөлбэ депутата буолабын. Бу ааспыт сылга дьон бэйэлэрин көҕүлээһиннэринэн ититэр ситимҥэ холбоннулар. Ол гынан баран билигин оскуола хочуолунайа кыаҕа эппиэттээбэт, 2 – 3 эрэ ыал холбонор кыахтаах диэтилэр. Онон Илин түөлбэ олохтоохторо оскуола хочуолунайын кыаҕын күүһүрдэн биэрэргэ туруорсабыт. Оҕолорбут нууччалыы кыайан саҥарбаттар диэн ыйытыыга, бу эйгэҕэ үлэлии сылдьар киһи быһыытынан этиэхпин баҕарабын, билиҥҥи иитиллээччилэрбитин телевизор, компьютер оҕолоро диэн ааттыыбыт, нууччалыы саҥарбытынан кэлэллэр. Ону сахалыы саҥарарга, олоҥхо баай тылын-өһүн үөрэтэргэ кыһаллабыт. Улуус сыллааҕы үлэтин үчүгэйинэн сыаналыыбын».
Нэһилиэк олохтооҕо Г.Г.Вырдылин улууска кэккэ үлэ ыытыллыбытын, чуолаан тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар хамсааһын таҕыста диэн сыаналаата. Кэлиҥҥи сылларга угут дьыл туран алаастар уунан туолбуттарын, Таатта үрэх халаанныырын туһунан эттэ. Салгыы кини: «Олус элбэх уу кэлэн баран ааһан хаалар. Аны кураан турдаҕына, букатын даҕаны уута суох хаалар кутталлаахпыт, онон быһыт боппуруоһа турбута ыраатта. Бу үлэни ситэрэн-хоторон үлэҕэ киллэриэххэ». Быһыт боппуруоһун, улуус баһылыга быһаарбытынан, бырайыага бүтэн турарын, билигин үбүлээһин боппуруоһа хаалбытын эттэ.
В.Ф.Ефремов, П.А.Ойуунускай төрөөбүтэ 125 сылыгар, улууска «Ыраас уу» программатын чэрчитинэн туох үлэ барарын ыйытта. М.М.Соров: «П.А.Ойуунускай 125 сыллаах үбүлүөйдээх хамыыыһыйатын председателинэн Г.И.Данчикова оннугар саҥа талыллыбыт премьер-министр Е.Ю.Чекин буолбута. Саҥа састаабы көрөн турабын. Биһиги өттүбүтүттэн ыытыллар тэрээһиннэр былааннара оҥоһуллубута. Манна үйэтитии боппуруоһуттан саҕалаан П.А.Ойуунускай төрөөбүт алааһыгар тиийэргэ суолу оҥоруу, музей объектарыгар өрөмүөннээһин үлэтэ барыта киирэн турар. Билигин мөккүөргэ Чөркөөххө культура дьиэтин туттарыы боппуруоһа турар. Тоҕо диэтэххэ, инвестиционнай бюджет аччаан, үп-харчы кырыымчык, республикаҕа ыытыллар сорох тутуулар тохтоон тураллар. Билигин Е.Ю.Чекин улууспутугар кэлэрин күүтэбит. Иккитэ кэлээри гыммыта да тохтообута, үсүһүгэр кэлэр ини диэн күүтэбит. «Ыраас уу» программатыгар киирдэххэ, «Таатта» ТХПК скважинатын үүттээбитэ».
Нэһилиэк социальнай харалтатын үлэһитэ Л.П.Иванова нэһилиэккэ аптека аһылларын, мас, чох сыаната ыараабытын, быйыл эргэ дьиэлэр акылааттарын саҥардыыга көрүллүбүт харчы хойутаан кэлбитин, онон бу харчы туһаныллыбакка турарын, кэлэр өттүгэр харчы кэмигэр кэлэрин туруоруста. Салгыы Любовь Петровна, бу күһүн нэһилиэк салалтата кырдьаҕастарга муус киллэрэн көмөлөспүтүгэр махтанна. Бу боппуруоска тохтоон Михаил Михайлович: «Фармацевтическай бизнес биир барыстаах салаа буолар, тыһыынча нэһилиэнньэлээх сиргэ аптека наада, бу боппуруоһу балыыһа салалтатын кытта кэпсэтиэхпит. Акылаат уларытыытын боппуруоһа хас нэһилиэк аайы сытыытык турар, бу нэһилиэнньэҕэ олус көрдөбүллээх, билигин манна 360 сайаапка киирэн сытар», - диэн иһитиннэрдэ.
Салгыы улуус баһылыга, ПЧС-ка тохтоон, саҥа тутуллубут хочуолунай Чөркөөҕү барытын тардар кыахтааҕын, онон бу хочуолунайтан оскуоланы тартаран баран, оскуола ититэр тиһигинэн Илин түөлбэни холбуохха баар эбит, бу боппуруоһу улуустааҕы ОДьКХ салайааччытын Д.Д.Павловтыын сүбэлэһиэхпит диэн эттэ. Холобура, Баайаҕа бөһүөлэгэ тарҕанан сытар, ол эрээри икки насос туруоруллан күн бүгүн нэһилиэк 90% ититиигэ холбонон олорорун холобур быһыытынан аҕалла.
Түмүккэ улуус баһылыга кырдьаҕас Чөркөөх олохтоохторугар: «Тыа хаһаайыстыбатын күүскэ сайыннарыахха, бу хайысха атын салаа үлэтин барытын соһор. Эдэр дьон хотон туттан, үлэлээн-хамсаан кытаатыҥ. Билигин Бүлүү түөлбэ эҥэр биир дойдулаахтарбыт үлэлэтэр «Мясной двор» тэрилтэтэ эт атыылыыр рыногы барытын хапта. Мин уолаттарга этэн турабын, бэйэҕит дойдугут рыногар кииримэҥ, олохтоохтор эттэрин-астарын атыылаан дохуоттаннынар диэммин. Онон бэйэҕит дьоҥҥут оҥорон таһаарар эттэрин, үүттэрин өйөөн туран атыылаһыҥ, көмөлөһүҥ» - диэтэ.
Нэһилиэк баһылыга М.Г.Аржаков олохтоох нэһилиэнньэ аатыттан сүрүн тутууну - П.А.Ойуунускай аатынан элбэх функциялаах киини тутары туруорсабыт диэн мунньаҕы түмүктээтэ.
Ити курдук, чөркөөхтөр, улуус баһылыгын отчуотун чаҕылхайдык ыытылынна диэн бэлиэтээн, биир санааҕа кэлэн тарҕастылар.
С.ХАЛГАЕВА.
