«Ус кут-ус сэргэ» экспедиция

 Ексекулээх Елексей 140 сыллаах убулуейугэр аналлаах

 Быйыл 2017 сылга биир дойдулаахпыт улуу белуьуек суруйааччы, айар тыл а5ата А.Е.Кулаковскай-Ексекулээх Елексей тереебутэ 140 сыла туолла. Убулуейунэн сибээстээн улууска, республика5а угус тэрээьиннэр киэн далааьыннаахтык ыытылыннылар.

Биир сонун тэрээьининэн республика таьымнаах «Ус кут-ус сэргэ» духуобунай-сакральнай экспедиция тэриллэн туерт хайысханан: Уеьээ Булуу-Чурапчы-Таатта-Еймекеен улуустарынан сылдьыыта буолла. Экспедиция Бутун Россиятаа5ы «Мэнэ ейдебул» бырайыак иьинэн улэлээтэ.

Бырайыак ааптарынан Ексекулээх сиэнэ, ХИФУ доцена, А.Е.Кулаковскай институтун дириэктэрэ Людмила Реасовна Кулаковская буолар. История кэрэьэлииринэн, Ексекулээх Елексей Саха сиригэр ус араас улууска ус сэргэни туруорбута биллэр. Ол курдук, бастакы сэргэтин 1904 сыллаахха Чурапчы улууґун Арыылаах нэьилиэгэр ебугэ сиэрин-туомун тутуьан, арыгыта суох урууну тэрийбит. Сана олох тустэниитин бэлиэтээн Ийэ кут сэргэни туруорбут. Онтон 1905 сыллаахха Уеьээ Булуу улууьугар эмиэ Арыылаах нэьилиэгин Онхой учаастагар улэни, уйгулаах оло5у, эйэни тустуур Буор кут сэргэни туруорбут. Кэлин, 19 сыл буолан баран, 1924 сыллаахха Еймекеен улууьун Томтор нэьилиэгин Урэх Терде диэн сиригэр сана олох кэлбитин, судаарыстыбаннас олохтоммутун уруйдаан, ыьыах ыьан, Салгын кут сэргэни туруорбут.

Дирин ис хоьоонноох, улахан суолталаах бырайыак сурун соруга норуот туьугар оло5ун анаабыт еркен ейдеех Ексекулээх Елексей духуобунай нэьилиэстибэтин - ус уникальнай мас ейдебунньугу уйэтитии, Россия харыстанар пааматынньыктарын реестригэр киллэртэрии буолар.

Экспедиция уµлэтин Уеьээ Булуу улууьуттан са5алаабыта. Бэс ыйын 19 кунугэр экспедиция айанын Чурапчы Арыылаа5ар сал5аабыта. Тааттаттан Ексекулээх аймахтара, кыраайы уерэтээччилэр, учууталлар, общественниктар  састааптаах делегация уонна «Дьолуо» фольклорнай белех убулуейдээх ыьыахха, Эргэ Сурт алааска Ексекулээх туруорбут сэргэтигэр мэнэ тааьы арыйыы сиэригэр-туомугар кыттыыны ылбыппыт. Никольскай танара дьиэтигэр, биллиилээх кыраайы уерэтээччи, б.н.к. С.Р.Попов-Сиэдэрэй Сэмэн чааьынай музейыгар, Болтоно5о саха алпаабытын теруттээбит С.А.Новгородовка аналлаах мэнэ ейдебунньуккэ экскурсия5а сылдьан, ааспыт уйэтээ5и олох туоьулара буолан, билии-керуу эбиннибит, инникитин кэнчээри ыччат Ийэ кут сэргэттэн ыал буолар алгыьы ыла туруо диэн эрэл санаалаах тар5аспыппыт.

Сарсыннытыгар А.Е.Кулаковскай тереебут-уескээбит сиригэр - Таатта улууьун Чычымах сэлиэнньэтигэр экспедиция кыттыылаахтара куутуулээх ыалдьыт буолбуттара.

«Ус кут-ус сэргэ» экспедиция улэтин тумуктуур хайысхатынан аан дойдуга чысхааннаах тымныытынан аатырбыт ыраах Еймекеен улууьа буолбута. Бэс ыйын 22 кунугэр уонтан тахса киьилээх улууспут делегацията Ытык-Куелгэ  Ексекулээх скверигэр суруйааччы пааматынньыгар сибэкки ууран, айан-сырыы ситиьиилээх буолуутугар анаммыт кылгас миитин кэнниттэн уьун айанна туруммуппут.

Томпо, Еймекеен халлаанна харбаспыт, хаар-муус тебелеех хайаларын ере дабайан, сууруктээх таас урэхтэри туораан, хоту дойду айыл5атын хатыламмат дьикти кэрэ кестуулэрин се5ен-махтайан, айан сылаатын билбэккэ Томторго тиийэн, «Кемус куруе» диэн маанылаах сиргэ Ексекулээххэ анаммыт убулуейдээх ыьыахха ыалдьыттаан, фотовыставка туруоран, бэйэбит еттубутуттэн олохтоохторго сананы, сонуну билиьиннэрбиппит. Ыьыах олус тэрээьиннээ5ин, дьин сахалыы куттаах ыытыллыбытын бары олус сэргээтибит.

Ексекулээх туруорбут ураты ойуулаах-мандардаах сэргэтин кере, экспедиция кыттыылаахтара биир ейге-санаа5а, ураты турукка киирэн, бары тутуспутунан ненуе кунугэр чэпчэкитэ суох суолунан салгыы Урэх Тердугэр айаннаабыппыт. Суруйааччы олорбут, билигин санардыллыбыт да буоллар, оччотоо5у тыынынан илгийэр бала5аныгар киирэн, кемулуек оьох сылаас суоьугар угуттанан, уруккуну ахтыьыы,  санаа атастаьыыта, инникини торумнааьын аартыга арыллыбыта.

Бутун уйэни унуордаабыт ураты мас тутуулар, Ексекулээх сэргэлэрэ сергутуллэр кэмнэрэ тосхойбутун бэйэбит харахпытынан керен, а5а саастаах дьон кэпсээннэрин истэн, бу бырайыак септеех кэмигэр оноьуллубутун итэ5эйдибит. Бырайыак ааптардара, туьааннаах улуустар дьонноро-сэргэлэрэ маны таба ейдеен, кэлэр келуенэ5э историческай, материальнай, духуобунай сыаннаьы чел туруктаах хаалларыыга дьоґун µлэни са±алаабыттара хай±аллаах. Республика іттµттэн ійіммµт баара±ай бырайыак билиІІи тµргэн тэтимнээх, уларыйа турар олоххо саха норуота µс кутун бі±іргітін, тµмсµµлээх, биир сомо±о буолуутугар туруорбут сµрµн соруктарын ситиґэргэ олук уурулунна. Инникини іті кірбµт, ірµµ тыыннаах, іркін ійдііх  улуу киґибит норуотугар анаабыт алгыґын ылынан «Кулаковскайдыы µірэниэ±иІ, Јксікµлээхтии олоруо±уІ!» диэн экспедиция кыттыылаахтарын ыІырыы тылларын бар дьоммутугар туґаайабыт.

Бу айаІІа сылдьан, биир дойдулаахпыт, саха суругунан литературатын тірµттээбит А.Е.Кулаковскай-Јксікµлээх Јліксій оло±ун іссі биир сонун ірµтµн арыйан, билбэтэхпитин биллибит, кірбітіхпµтµн кірдµбµт. Баай ис хоґоонноох бырайыакка кыттыбыппытынан киэн тутуннубут. Эспедиция±а сылдьыбыт дьон бары да эргиччи талааннаахтара сырыыны-айаны киэргэттэ: айан былаґын тухары элбэх хомо±ой хоґоон айылынна, кэпсээн-сэґэн дэлэйдэ, хатыламмат кістµµлэр хаартыска±а µйэтилиннилэр.

Сылдьыбыт улуустарбыт, нэґилиэктэрбит баґылыктара тус бэйэлэринэн экспедиция са±аланыа±ыттан тµмµктэниэр диэри бииргэ сылдьыспыттара «Ґс кут-µс сэргэ» бырайыак суолтатын, таґымын µрдэттэ. Јксікµлээх аймахтарын, сиэннэрин кытта алтыґыы хас биирдиибитигэр умнуллубат ійдібµлµ хаалларда. Эґэлэрин, хос эґэлэрин µрдµк аатын ірі тутан, µйэтитэ, іссі салгыы µірэтэ-чинчийэ, сырдата-тар±ата туруохтарыгар бигэ эрэли сахтылар.

Евдокия ТАТАРИНОВА, Ытык Кµіл 2№-дээх орто оскуолатын саха тылын уонна литературатын учуутала.